Vršac (rum. Vârşeţ, mađ. Versec (pre turskog vremena Érsomlyó), nem. Werschetz) je gradsko naselje u opštini Vršac u Južnobanatskom okrugu, jedan od najstarijih banatskih gradova koji se nalazi se na jugoistočnom rubu Panonske nizije, u podnožju Vršačkih planina. Prema popisu iz 2002. bilo je 36623 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 36885 stanovnika). Po ovome je Vršac drugi po veličini grad u okrugu i najveći grad u Vojvodini bez statusa središta okruga.
Geografija
Vršac se nalazi severoistočno od Beograda na 83. kilometru međunarodnog magistralnog puta prema Rumuniji, od koje je udaljen 14 km. Vršac odlikuje dobra povezanost sa okolnim mestima, kao i gradovima u ovom delu Vojvodine, i to kako drumskim tako i železničkim saobraćajem. U samom Vršcu nalazi se železnički granični prelaz prema Rumuniji, a drumski kod Vatina.
Vršac leži u samom podnožju Vršačkih planina. U njegovoj neposrednoj blizini nalaze se depresije Velikog i Malog rita, potočne doline, lesne zaravni, a na nevelikoj udaljenosti nalazi se i Deliblatska peščara, specifičan geografski kompleks i jedno od najvećih peščanih prostranstava u Evropi. Vršačke planine, na krajnjem jugoistoku Banata, zauzimaju površinu od oko 170 km². Imaju pretežno odlike brdsko-brežuljkastih predela čiji centralni deo ima planinski karakter. Počinjući sa brdima Kapela (252 m) i Kula (399 m) nad samim gradom, prostiru se na istoku sve do rečice Černe u Rumuniji, na severnoj strani oivičene su Markovačkim potokom i Malim Ritom u koji se strmo spuštaju. Sa južne strane blago opadaju i završavaju se dolinama potoka Mesića i Guzajne. U uzdužnom profilu, na pravcu istok-zapad nalaze se najveći vrhovi, među kojima dominira Gudurički vrh (641m), ujedno i najviši vrh u Vojvodini. Južna i severna podgorina ispresecane su vododerinama i potočnim dolinama.
Klima je umereno-kontinentalna, sa sledećim obeležjima: duga i topla leta, nešto hladnije, a ponekad hladne i snegovite zime, svežija i kraća proleća, dok su jeseni duže i toplije. Posebnu specifičnost Vršcu daje košava. Najčešće duva u rano proleće i poznu jesen, odnosno u hladnijoj polovini godine. Brzina košave je promenljiva i kreće se od 18 do 40 km na sat, a pojedini udari i do 140 i više km na sat. Osim košave duva i severac i severozapadni vetar.
Vršački predeo je prilično siromašan vodotokovima prirodnog porekla. Jedina reka je Karaš, koji izvire u Rumuniji i protiče nedaleko od Vršca. Mesić, najveći od nekoliko potoka, izvire u brdima iznad istoimenog sela i protiče kroz sam grad. Na teritoriji južnog Banata izgrađena je od 18. veka do danas, čitava mreža kanala za odvođenje atmosferskih i podzemnih voda. Najveći je kanal Dunav-Tisa-Dunav, koji prolazi na oko desetak kilometara od Vršca. U samom gradu je veštačko jezero koje je uređeno kao gradsko kupalište, a u blizini, u Velikom Ritu postoji ribnjak površine 906 hektara, poznat i kao stanište velikog broja vrsta barskih ptica i druge divljači.
U životinjskom svetu Vršačkih planina ima srna, divljih svinja, zečeva, divljih mačaka, lisica, a u prolazu se zadržavaju i vukovi. Iz ptičjeg sveta zastupljeni su: divlja patka i guska, divlji golub, jarebica, fazan, veliki i mali detlić, kraguj, pupovac, a od grabljivica, jastreb, mišar, orao, sova, soko. Na području Vršca žive: veverica, šumski puh, siva i crna vrana, gavran i mnoge druge vrste retkih ptica. Jedinstveno gnezdište u našoj zemlji ima u Malom Ritu barska šljuka bekasina. Od zmija najzastupljenija je belouška, ređe šarka, a ima slepića i smuka. Jedna vrsta zelenog guštera smatra se da je raritet u Vojvodini. U rečnim tokovima i u kanalima ima raznih vrsta riba: štuke, šarana, soma, kečige, karaša i sitne bele ribe.
Biljni svet je veoma raznolik. Najviše je trava od kojih poseban značaj ima kostrika. Na Vršačkim planinama rastu: smreka, crni bor, pavit, poljski i brdski brest, bukva, pitomi kesten, više vrsta hrasta, beli grab, više vrsta lipa, kupina, šipak, poljska ruža, divlja jabuka i kruška, beli i crveni glog, brekinja, oskoruša, rašljika (trn), divlja trešnja, ruj, klokočika, klen, mleč, žesta, dren, svib, bršljan, kurika, pasrden, beli i crni jasen, obična kalina, crvena zova, veprina. Sve su to autohtone biljne vrste. Naknadno unete drvenaste vrste su: bagrem, jasika, bela i crna topola, vrba rakita, divlji kesten i razni četinari. Na Vršačkim planinama ima 1.024 vrsta drveća, šiblja i zeljastog bilja. Zna se za 22 biljne zajednice (fitocenoze) i to 10 stepsko-livadskih i 12 šumskih.
Opštini Vršac pripadaju sela: Vatin, Mali Žam, Veliko Središte, Gudurica, Markovac, Mesić, Pavliš, Sočica, Jablanka, Vlajkovac, Ritiševo, Kuštilj, Uljma, Izbište, Vojvodinci, Potporanj, Straža, Malo Središte, Šušara, Orešac i Zagajica.
Istorija
Prvi tragovi naselja na Vršačkom brdu potiču iz vremena praistorije. Podgrađe ispod Vršačke kule (srednjovekovno utvrđenje) visoko je 21 m, sa zidovima debelim 2,5 m. Područje današnjeg grada i okoline bilo je takođe naseljeno u davnoj prošlosti.
Naselje na ovom mestu razvilo se u senci srednjovekovnog grada koji je podigao ugarski kralj Žigmund početkom XV veka na vrhu brda da bi zaštitio južne granice svoje države od stalnih turskih upada. Uskoro je grad predat srpskom despotu Đurđu koji ga je povezao sa svojim glavnim utvrđenjima južno od Dunava u čvrsti odbrambeni sistem
Godine 1425. srpske izbeglice sa juga nastanile su se u podnožju brega i svoje naselje nazvali su Podvršac. Već tada ova oblast bila je poznata po svojim vinima koja su bila među najtraženijima na ugarskom dvoru. Nakon što su opustošili čitavu oblast, Turci su grad zauzeli 1552. no Vršac je i dalje ostao nastanjen Srbima. Ovo se promenilo nakon 1594. kada su Srbi, u nadi da će se osloboditi u sadejstvu sa austrijskom armijom, podigli Banatsku bunu: isprva su imali mnogo uspeha i između ostalih gradova oslobođen je i Vršac, no krajem leta Turci su udruženim snagama potukli ustanike i započeli sa osvetom. Većina Srba pobegla je u Erdelj a Vršac je u potpunosti poprimio orijentalni izgled.
1716. Turke je iz grada proterao vojskovođa Eugen Savojski čime je otvorio novu epohu u istoriji grada. U grad su uskoro kolonizovani Nemci iz oblasti oko reke Mozela koji su sobom doneli nove vinogradarske tehnike koje će Vršac brzo pretvoriti u jedno od središta vinarstva Habzburška monarhija. Brzi privredni uspon krunisan je dobijanjem povelje slobodnog kraljevskog grada 1817. Grad je znatno nazadovao za vreme revolucije 1848. kada su se oko njega tukli Srbi i Mađari. Ostatak XIX veka protekao je u miru i napretku koji je presekla zaraza filoksere koja je zapretila uništenjem sve vinove loze. No, katastrofalne posledice foloksere brzo su poništene u ovoj oblasti planskim sađenjem američkih sorti loze.
Najveća etnička promena nastupila je u toku Drugog svetskog rata kada su nacisti, mahom domaći Nemci, proterali u koncnetracione logore i tamo usmrtili gotovo celokupno jevrejsko stanovništvo grada, dok je nakon 1944. godine celokupna nemačka zajednica koja nije izbegla pred Crvenom armijom proterana iz svojih kuća i smeštena u sabirne logore u kojima su usled izuzetno loših životnih uslova i lišeni svih građanskih prava,stradali od gladi i bolesti, dok su se preživeli nakon 1948-e godine uz prećutnu saglasnost vlasti počeli iseljavati u Austriju, Nemačku ili prekomorske zemlje. Tada dolazi do sistematske demografske i političke promene u gradu. Osamdesetih godina dvadesetog veka Vršac počinje da izlazi iz privredne tame i razvija imidž uspešnog grada.
Problem vršačkih Nemaca i Jevreja i optužbe na račun SO Vršac
Od 2002. godine postoji jaka inicijativa da se obeleži stradanje nemačkog stanovništva od strane Crvene armije, NOVJ i osvete domaćeg stanovništva. Opštinsko veće opštine Vršac je juna 2009. godine donelo odluku da se na mestu za koje se veruje da je na njemu streljano ili pokopano više vršačkih Nemaca podigne spomen-krst. Na to je žestoko reagovao u „Vršačkim vestima“ pismom 1. marta 2010. godine predsednik saveza Jevrejskih opština Srbije Aleksandar Nećak upozoravajući opštinu Vršac da bi podizanje spomenika nevinim žrtvama Drugog svetskog rata i ideološke represije u periodu od 1944-te do 1948-me, bez navođenja njihovih imena i prezimena i vremena stradanja moglo biti protumačeno kao negiranje genocida nad Jevrejima u Vršcu. Naime, u Vršcu ne postoji obeležje stradalih Jevreja koji su pohapšeni od strane okupatora i uz široku podršku domaćih Nemaca prebačeni u kooncentracione logore i poubijani, g. Nećak se osvrnuo i na činjenicu da se na pozivnici za svečano postavljenje krsta spominje da su „Nemci mirno živeli u Vršcu od 18. veka do 1944. godine kao ratari i vinogradari“ a da se namerno zaboravlja period 1941—1944, kao period najgorih progona Jevreja i antifašista, kao i Srba i Roma. Na kraju pisma g. Nećak je naveo rezignaciju i čak da je takav potez opštine na granici krivičnog dela negiranja Holokausta. U kasnijim kontaktima Saveza jevrejskih opština Srbije i Opštine Vršac došlo je do izvesnog približavanja stavova jer su se obe strane saglasile da je potrebno obeležiti stradanje građana Vršca nemačke nacionalnosti koji su streljani u znak odmazde nakon oslobođenja grada u oktobru 1944-te godine, ali da žrtve moraju biti navedene imenom i prezimenom kako se uopštenom formulacijom ne bi amnestirali saradnici okupatora koji su streljani na istom lokalitetu i kako ne bi bile vređane ostale, pre svega jevrejske žrtve, stradale tokom 1941-e i 1942-e godine. Podizanje spomen krsta predviđeno je za 12.06.2010. god.
Kultura
Vršac ima znamenitu istorijsku prošlost sa spomenicima od praistorije do današnjeg doba. Mnogobrojne karakteristične građevine iz XVIII i XIX veka, Gradska kuća, stara apoteka (1783), barokna zgrada "Dva pištolja", kuća u kojoj je živeo i umro Jovan Sterija Popović, Vladičin dvor, crkve (katolička crkva sv. Gerharda od Sagreda je najveća katolička crkva u Srbiji, a bila je druga po veličini u SFRJ, odmah posle zagrebačke katedrale. Dovršena je 1863. godine i ima funkcionalne orgulje na kojima se redovno održavaju koncerti. Kapela sv. Krsta je najstarija katolička bogomolja u Banatu, čiju gradnju su započeli doseljenici 1720, a završili 1728. godine. Pravoslavna crkva sv. Oca Nikolaja sagrađena je 1785. godine i tada je bila najveća srpska pravoslavna crkva severno od Save i Dunava.), stari park sa spomenicima, Narodni muzej (osnovan 1882 - najstariji muzej u Vojvodini), a glavno obeležje grada je stara kula stražara na Vršačkom bregu iz ranog srednjeg veka simbol grada i najstariji zamak na teritoriji Vojvodine. Sve to je vredno pomena, a naročito Manastir Mesić iz XVII veka. U ovom gradu je rođen otac Srpske drame Jovan Sterija Popović, najpoznatiji naš slikar Paja Jovanović. Grad ima profesionalno pozorište, razvijena je izdavačka delatnost u kojoj prednjači KOV - Književna opština Vršac. U gradu se održava Jesenji pozorišni festival, međunarodni festival folklora.
Privreda
Danas su od značaja vinogradarstvo, zanatstvo, trgovina i industrija. Vršačka vina su poznata širom zemlje. U okolini Vršca ima dosta izletišta i lovišta. U gradu je i poznati Centar za sportsko jedriličarstvo s aerodromom. Osim toga tu su i izletišta Ritiševo, Straža, Parta, kanal DTD i veštačka jezera koja obogaćuju izvanrednu okolinu grada.
Sport
Vršac je danas jedan od najznačajnijih sportskih centara u Vojvodini i Srbiji. Gradski klubovi takmiče se u najjačim ligama u odbojci, tenisu, stonom tenisu, košarci, tekvondu, šahu... Razvijen je paraglajding, orijentaciono trčanje, sportski ribolov, planinarstvo, atletika, biciklizam.
Najpoznatiji i najtrofejniji je ženski košarkaški klub Hemofarm sa šest osvojenih titula šampiona države. Vršac ima lep gradski stadion sa oko 10.000 mesta, moderni sportski kompleks Centar Milenijum sa oko 3.500 mesta, nekoliko manjih sportskih sala, terena i igrališta.
Demografija
U naselju Vršac živi 29843 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 40,0 godina (38,4 kod muškaraca i 41,4 kod žena). U naselju ima 12893 domaćinstva, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,79.
Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.
