Prokuplje je gradsko naselje u Srbiji i sedište istoimene opštine i Topličkog okruga. Prema popisu iz 2002. bilo je 27 673 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 28 303 stanovnika), dok cela opština Prokuplje ima 51 698 stanovnika. Grad se razvio na mestu antičkog Hameuma, a svoj naziv je dobio po Hramu Svetog Prokopija, koji potiče iz X veka.
Geografski polozaj
Oblast Toplica se nalazi na jugu Srbije, u oblasti centralnog Balkana. Reka Toplica, po kojoj je čitav kraj dobio ime, izvire ispod samog Pančićevog vrha na Kopaoniku i teče na istok, u dužini od 136km i uliva se u Južnu Moravu, nedaleko od Niša.
Plodno tle, idealna nadmorska visina, rudno bogatstvo, bogatstvo termalnih i mineralnih izvora, dolinske ravnice i brdovito zaleđe sa mnogobrojnim mogućnostima eksploatacije, vrlo rano su privukli praistorijske zajednice da na takvim izuzetno pogodnim mestima zasnuju svoja staništa što je i potvrđeno arheološkim istraživanjima.
Najstarija neolitska staništa iz starijeg kamenog doba (starčevačka kultura - srednji neolit) približno 7. ili 6. milenijuma pre nove ere nalaze se u selu Viča (otkriveno 1909. godine), u Donjoj Trnavi i Donjoj Bresnici. U Pločniku je 1927. godine otkriveno značajno naselje koje je na osnovu ostataka arhitekture i pokretnog arheološkog materijala hronološki opredeljeno u kasni neolit i eneolit (mlađe kameno i rano bakarno doba) iz perioda 4-3. milenijuma pre nove ere. Lokalitet se i danas istražuje.
Istorija
Stari vek
Mirni razvoj ljudskih zajednica tokom neolita koji je trajao više hiljada godina, u Južnom Pomoravlju prekinut je prodorom nosioca Bubanjsko-humske kulture, dinamičnih stepskih stočara iz oblasti Ponta i južne Rusije, koji se pojavio i stabilizovao u oblasti bugarskog i rumunskog Podunavlja. Pod pritiskom, starosedelačko stanovništvo se pomeralo ili sažimalo sa novopridošlim elementima i u tom mešanju nastaju i prve zajednice Indoevropljana na Balkanu koji se kasnije, od 13. veka pre nove ere diferenciraju kao Iliri, Tračani, Tribali i Dardanci koji naseljavaju i ove predele.
Iz perioda dardanske dominacije u Toplici, u selu Donja Toponica otkrivena je i istražena nekropola spaljenih pokojnika, sahranjenih u urnama sa prilozima u oružju i nakitu. Krajem 4. veka pre nove ere, većina dardanskih naselja bila je razorena što se dovodi u vezu sa pobedom Filipa i Aleksandra Makedonskog nad Dardancima 345. p. n. e. Kasnije su ih pokorili Rimljani, u tzv. Dardanskom ratu od 75-73. godine. U 1. veku pre nove ere Rimljani su osvajili Balkansko poluostrvo. U drugoj polovini 1. veka nove ere, rimska vlast se uspešno konsolidovala na čitavoj teritoriji današnje Srbije (provincija Gornja Mezija) i tu su bile stacionirane dve rimske legije: IV Flavija i VII Klaudija.
Od 1. do 4. veka domorodačko stanovništvo Toplice je bilo izloženo procesu romanizacije (prihvatanje rimske kulture, jezika i religije). U osvojenim oblastima Rimljani su gradili puteve i vojna utvrđenja, što će biti začetak urbanizacije u osvojenim provincijama. Izgradili su poznati vojnički put via militaris čija je deonica od Niša prema Lješu prolazila Toplicom. Na tlu Prokuplja, rimski grad Hameum dokumentovan je u tragovima materijalnih ostataka rimske kulture jer je grad poznat kao važna raskrsnica na putu Naisus - Lisus (Niš-Lješ u Albaniji). Rimski tragovi nađeni su, takođe, na brdu Hisaru i kod Latinske crkve.
Srednji vek
Sloveni u 5. i 6. veku prelaze Dunav i naseljavaju teritoriju Vizantijskog carstva. Oni su dali ime reci na osnovu toplih izvora koji se u nju ulivaju. Tokom 9, 10 i 11. veka Toplica je naseljena srpskim življem, ali pod vlašću Vizantije. Prokuplje se, možda, tada zvalo Toplica. Mnogo kasnije, putopisci koji su prošli kroz grad nazivaju ga Doplitz-grad na Toplici ili Toplitz, što je u isto vreme naziv grada, reke i oblasti.
U 12. veku Toplica je u sastavu Nemanjine države. Prva Nemanjina prestonica i dvor nalazili su se u blizini Kuršumlije. Tu su i njegove prve zadužbine, manastiri Sv. Nikole i Sv. Bogorodice. Posle bitke na Moravi 1190. godine i pobede vizantijskog cara Isaka Anđela, poraženi Stefan Nemanja, posle pustošenja Toplice, dvor premešta u Ras, a Toplica kao pogranična oblast prema Vizantiji gubi svoj raniji značaj. Ne zna se pouzdano kako se grad nazivao u doba vladavine velikog srpskog župana Stefana Nemanje.
U vreme arhiepiskopa Save i dobijanja autokefalnosti srpske crkve 1219. godine, Toplička episkopija biva obnovljena. Srpski kralj Stefan Dečanski ratovao je sa Bugarima i pobedio ih na polju Dobrič u blizini Prokuplja. Knez Lazar Hrebeljanović je 1386. naneo težak poraz Turcima kod Pločnika.
Nijedan događaj u srpskoj istoriji nije ostavio tako dubok trag i trajan utisak kao Kosovska bitka iz 1389. godine. Istorijska nauka ni do danas nije rasvetlila pojedinosti u vezi sa ovom bitkom. Ono što je sigurno to je da je knez Lazar pripremajući se za novu bitku pozvao i svu vlastelu iz Toplice. Narodna tradicija će ulogu topličke vlastele u Kosovskom boju podići do neslućenih visina. U narodnom predanju srećemo Jug Bogdana i njegovih devet sinova kao gospodare Prokuplja, Milana Toplicu kao gospodara Srednje Toplice, a Ivana Kosančića kao gospodara Gornje Toplice i Kosanice. I danas postoje kule u Toplici. Jug Bogdanova Kula u Prokuplju, Kula Milana Toplice u Viči i Kula Kosančić Ivana u selu Ivan Kula.
Narodna tradicija vezala je ime Jug-Bogdana za grad Prokuplje. Latinska crkva poznata je i kao Jug-Bogdanova crkva, Hisar je grad Jug-Bogdanov, kula pored Toplice zove se Jug-Bogdanova, a tu je i selo Jugbogdanovac. Vlastelin Juga mogao bi biti ista ličnost sa Jug-Bogdanom koji se spominje među 24 «dobra čoveka» koji su učestvovali u izradi Zakona o rudnicima, a za koje se u predgovoru despota Stefana Lazarevića kaže da nisu bili iz Novog Brda. Vlastelin Juga imao je posede u susednoj oblasti Dubočici (leskovački kraj). Srednjovekovni grad u Prokuplju je krajem 15. veka kao značajno naselje na putu ka Primorju i Dubrovniku imao status grada kakav su imali Kruševac, Stalać, Bovan, Petrus i Leskovac.
Posle Kosovske bitke, Toplicom je vladala kneginja Milica, odnosno njen sin Stefan (1389 - 1427) pod vrhovnim turskim suverenitetom. Iz ovog perioda značajno je i to što će kneginja Milica prvi put pomenuti današnji naziv grada kao grad Svetog Prokopija 1395. godine u povelji upućenoj svetogorskom manastiru Svetom Pantelejmonu. Otuda i grad je dobio naziv po svecu Sv. Prokopiju čije su mošti iz Niša 1386. godine prenete u crkvu ispod brda Hisar.
Posle smrti despota Stefana 1427. godine na srpski presto dolazi Đurađ Branković (1427-1456). Gospodar Prokuplja u to vreme je on. Kada su 1439. godine Turci zagospodarili Despotovinom i Toplica će se naći pod Turcima. Zajedničkim snagama, vojske Đurđa Brankovića i ugarskog vojskovođe Janoša Hunjadija oslobodile su Prokuplje 1444. godine. Na Segedinskom miru Prokuplje je ponovo vraćeno Srbima, ali se pominje pod turskim nazivom Urćub (Orkub).
Turski sultan Mehmed Osvajač je 1451. godine poklonio svojoj maćehi sultaniji Mari, ćerki despota Đurđa Brankovića, Toplicu i Dubočicu i da je ona prošavši kroz Prokuplje i Toplicu stigla do manastira Svete Bogorodice ispod Kuršumlije, gde se zamonašila. Posle pada većeg dela Despotovine i Prokuplje je konačno pod Turskom vlašću od 1454. godine.
Jedini manastir u Toplici podignut je u 14. veku na padinama Velikog Jastrepca, kao metoh manastira Naupare i posvećen Svetom Georgiju. Živopisan je krajem 15. veka, a freske u crkvi koje nisu u potpunosti sačuvane rad su provincijskih majstora-fresko slikara.
Turska vladavina
Prema turskoj administrativnoj podeli Prokuplje će pripasti sandžaku Aladža-Hisar (turski naziv za Kruševac) koji je u sastavu beglerbegluka Rumelija. Ovakva teritorijalna podela postojala je do 1833. godine. Prokuplje i Kuršumlija su kadiluci. Celokupnu vlast ima kadija koji sudi i subaša koji izvršava njegove odluke. O naselju i životu o njemu u tom periodu saznajemo iz retkih zapisa putopisaca i iz dubrovačkih arhiva.
Prema tim izvorima Prokuplje je u 16. i 17. veku bilo sedište velike dubrovačke kolonije čiji su trgovci iz Toplice izvozili vunu, kožu i vosak, a dovozili proizvode sa zapada, pre svega iz Venecije. U doba procvata dubrovačke kolonije sredinom 17. veka u Prokuplju je živelo 60 dubrovačkih trgovačkih porodica, u čijem vlasništvu je bilo 50 dućana. Period postojanja dubrovačke kolonije je vreme privrednog i kulturnog procvata Prokuplja i okoline. Tragovi postajanja kolonije sačuvani su i do danas to su: «Latinska crkva» u podnožju Hisara, dubrovačko groblje pored nje, naziv dela grada u kojem su živeli dubrovački trgovci-Carina i Tabak mahala srpski deo u kome su Srbi obrađivali kožu.
Ratovi između Austrije i Turske, prvi, 1683-1689. godine i drugi 1737-1739. godine doveli su do prestanka rada dubrovačke trgovačke kolonije u Prokuplju, ali i do niza drugih promena u Prokuplju. Prokuplje je u prvom Austro-turskom ratu bilo značajno strategijsko mesto. Austrijski general Pikolomini je zauzeo Prokuplje 1689. godine, ali posle poraza na Kosovu austrijska vojska je primorana na povlačenje 1690. godine. U strahu od odmazde Turaka sa austrijskom vojskom se povlači i srpski narod. Topličani su priključili velikoj seobi Srba pod Arsenijem III Čarnojevićem 1690, a naročito u drugoj seobi 1737. koju je predvodio Arsenije IV Šakabenta. Posle te seobe Toplica je skoro opustela, a Turci su u ove krajeve naselili Albance, a nešto kasnije i Čerkeze (po kojima i danas jedan deo Prokuplja nosi naziv Čerkeska mahala).
U Prvom srpskom ustanku, po nalogu Karađorđa, a u cilju obezbeđenja pozadine kod Deligrada, Stanoje Glavaš je sa 2500 pešaka, 500 konjanika i jednim drvenim okovanim topom 8. septembra 1806. godine oslobodio Prokuplje od Turaka, a već sutradan ustanici su oslobodili i Kuršumliju. Na konačno oslobođenje od Turaka Prokuplje će čekati do 18. decembra 1877. godine. U Drugom srpsko-turskom ratu 1877/78. godine jedinice Ibarske divizije pod komandom Stevana Biničkog prodrle su u Toplicu i na dan Svetog Nikole oslobodile Prokuplje. Drugi srpsko-turski rat doneo je konačno oslobođenje Toplici posle 423. godine turske vladavine, ali će Toplica za svoj konačni status čekati do Berlinskog kongresa (13. juna do 13. jula 1878. godine) po čijim odlukama Srbija dobija nezavisnost, a Toplica je pripojena Srbiji.
Nakon nezavisnosti
Ubrzo po oslobođenju Prokuplje postaje sedište Topličkog okruga sa srezovima: Prokupačkim, Kuršumlijskim, Ibarskim i Vučitrnskim, a po vraćanju Kosova Turskoj 1879. godine Topličkom okrugu se pripaja Dobrički i Jablanički srez. Posle oslobođenja od Turaka u Toplici dolazi do etničkih promena. Još u toku rata, a i kasnije, gotovo celokupno muslimansko stanovništvo (Turci, Albanci i Čerkezi) iselilo se iz Toplice. U napuštena naselja se vratilo srpsko stanovništvo. Naseljavanje Toplice je trajalo do početka 20. veka. Da bi sprečila stihijnost u naseljavanju, srpska vlada donela je nekoliko zakona o naseljavanju.
Prokuplje je prema popisu iz 1878. godine imala 1804 stanovnika, a po popisu iz 1879. godine 2560 stanovnika. Za jednu godinu broj stanovnika u Prokuplju se povećao za 42%. Krajem 19. veka Prokuplje je središte Topličkog okruga i u njemu je okružna vlast i sud za ceo okrug. U njemu su kasncelarije za prokupačke i dobričke srezove.
U 20. vek Prokuplje je ušlo kao malo naselje od 4000-5000 stanovnika, i dalje je sedište okruga, ali bez mnogo komunikacija sa ostalim svetom, nema železnicu, a i putevi su bili u lošem stanju. U Prokuplje se sa juga ulazilo preko drvenog mosta na Toplici. U Niš se odlazilo i iz njega vraćalo prašnjavim drumom preko Debelog brda. U gradu je bio jedan lekar, a bolnica nije postojala. Prokuplje je imalo jedan hotel "Evropu" i nekoliko kafana. Osim okružnih, sreskih i upravnih sudskih vlasti, vojne komande mesta, osnovne škole, stare crkve i pošte, nikakvih drugih značajnijih ustanova u Prokuplju početkom 20. veka nije bilo. U gradu su i dalje postojale dve džamije i turski vodovod. Stanovništvo se mahom bavilo poljoprivredom, a manjim delom zanatstvom. Gimnazija u Prokuplju je otvorena 1908. godine, a knjižnica 1909. godine.
Tek započeti privredni i kulturni razvoj Prokuplja prekinuće Prvi i Drugi balkanski rat (1912-1913.g.) i Prvi svetski rat.
Prokuplje je pre Balkanskih ratova bilo mobilizacijsko mesto Drugog pešadijskog puka "Knjaz Mihajlo", ovaj puk su još zvali "Toplički", a u Bregalničkoj bici dobiće i naziv "Gvozdeni". Drugi pešadijski puk "Knjaz Mihajlo" je u okviru svoje Moravske divizije prvog poziva u Prvom balkanskom ratu učestvovao u tri poznate bitke: Kumanovskoj, u bici za Prilep i Bitolj. U Prvom i Drugom balkanskom ratu od ukupno mobilisanih 4865 starešina i vojnika koji su 7. oktobra 1912. godine krenuli u rat, iz rata se nije vratio 61 oficir (70%) i 2938 podoficira i vojnika (62%).
U jesen 1915. godine, tokom Prvog svetskog rata, jedan deo srpske vojske prošao je kroz Prokuplje, a sa njom i jedan deo naroda iz Toplice. Bugarske okupatorske trupe ušle su u Prokuplje 2. novembra 1915. godine, a austrougarske sutradan. Bugarske vlasti su vršile bugarizaciju, a svi viđeniji ljudi su internirani u Bugarsku ili ubijeni. Krajem 1916. godine izdata je naredba za mobilizaciju srpskog stanovništva za bugarsku vojsku, što je i neposredan povod za izbijanje Topličkog ustanka na ovim prostorima. Ustanak je započeo u Kuršumliji 26. februara 1917. godine, a 3. marta oslobođeno je i Prokuplje. Ustanak se proširio na celu Toplicu i Jablanicu, Pustu Reku, Kopaonik, Ibarsku dolinu sve do Rudnika i do Ozrena na istoku. Na čelu ustanka su Kosta Vojinović, rezervni poručnik i Kosta Milovanović Pećanac, kapetan srpske vojske koga je srpska vrhovna komanda sa Solunskog fronta avionom poslala u Toplicu sa ciljem da narod pripremi za ustanak kad za to dođe vreme. Oko 13.500 ustanika, za mesec dana koliko je trajao ustanak, stvorilo je slobodnu teritoriju u prečniku od 80 km. Centar te slobodne teritorije je bilo Prokuplje. Da bi ugušio ustanak okupator je bio prinuđen da angažuje velike vojne formacije, ali pri tom je počinio i ratne zločine. Otpor nije prestajao čak i onda kada je Kosta Vojinović izvršio samoubistvo decembra 1917. godine u jednoj vodenici u selu Grguru.
Nakon proboja Solunskog fronta, jedinice srpske Prve armije pod komandom Petra Bojovića sa delovima francuske konjičke brigade pod komandom generala Ogista Šarla Tranijea su oslobodile Prokuplje 12. oktobra 1918. godine.
U Kraljevini SHS Prokuplje je dobilo železničku prugu 1925, novu poštu 1925, počinje izgradnja novog vodovoda 1926. i niže poljoprivredne škole 1927. Zalaganjem Dr Alekse Savića u Prokuplju je izgrađena bolnica 1929. godine, 1934. izgrađen je novi kameni most na Toplici, započeta je izgradnja Sokolskog doma, a 9. septembra kralj Aleksandar Karađorđević otkriva u centru grada spomenik Topličanima palim u ratovima 1912-1918. godine. Godine 1937. Prokuplje dobija električnu energiju. U novoj zgradi počela je da radi Viša domaćinska škola 1939. godine, počela je izgradnja nove Gimnazije, kaldrmisana je glavna ulica u Prokuplju.
Tokom Drugog svetskog rata, Prokuplje osvaja 10. aprila 1941. godine 11. nemačka oklopna divizija, čiji jedan bataljon okupirao Kuršumliju, a jedan četa Blace. Nemci su deo stanovništva poslali u logore ili internirao u Nemačku. Stanje se pogoršalo dolaskom u Toplicu bugarskih trupa početkom 1942. godine.
Otpor okupaciji otpočeo je od prvih dana okupacije, a već 3. avgusta 1941. godine u Ajdanovcu je formiran Toplički partizanski odred na čijem je čelu bio Ratko Pavlović Ćićko, unuk vojvode Peke Pavlovića i iskusni borac iz Španskog građanskog rata. Kosta Milovanović Pećanac je na planini Sokolovici osnovao "Gorski štab" i četničke jedinice, ali će se ubrzo približiti okupatoru. Partizani su uspeli da oslobode Prokuplje 9. oktobra 1941. godine i na kratko uspostave saradnju sa četnicima. Prokuplje je ostalo jedini slobodan grad na jugu Srbije do početka 1942. godine, kada sa dolaskom Bugara nastaje težak period za partizanski pokret, ali i za stanovništvo u celini. Posle snažnih savezničkih bombardovanja krajem leta 1944. godine jedinice NOVJ ušle su u Prokuplje 3. septembra 1944. godine.
U Drugom svetskom ratu Toplica je imala ogromne ljudske žrtve i materijalnu štetu. Posle Drugog svetskog rata je došlo do obnove grada. Od mesta u kome su nekada dominirali poljoprivreda, zanastvo i trgovina, Prokuplje je svakim danom postajalo industrijski grad. Industrija je naglo počela da se razvija 1960ih godina, a kao posledica toga nastalo je napuštanje sela i naglo zapostavljanje poljoprivredne proizvodnje.
I u drugoj polovini 20. veka Prokuplje je privredno i kulturno središte Toplice.
U toku NATO bombardovanja SRJ, Prokuplje (kasarna Ratko Pavlović Ćićko) je prvi bombardovani grad na prostoru SRJ 24.3.1999.godine.Pri ovom napadu dvoje ljudi je poginulo, a nekolicina je ranjena. Po popisu iz 2002. godine, sam grad ima 27 673 stanovnika, a opština 51 698 stanovnika.
Kultura
Vredan spomenički kompleks tvrđava Hisar, ostaci antičkog hrama, ostaci ranohrišćanske crkve, Latinska crkva iz 14. veka kao i crkva svetog Prokopija iz 9. ili 10. veka, nalazi se u starom gradskom jezgru Prokuplja. Na mestu Latinske crkve, ispod i ispred srednjovekovne crkve otkriveni su temelji rimskog hrama koji je, sudeći prema nalazu statue Herkula, bio posvećen upravo njemu, kao i ostaci kasnoantičke-ranohrišćanske crkve iz 5 ili 6. veka. Latinska crkva je jednobrodna građevina, izgrađena u 14. veku, između 1340. i 1360. godine. Tokom 16. i 17. veka dubrovački trgovci koji su u Prokuplju imali koloniju koristili su je kao svoju crkvu. Bogosluženje je bilo na latinskom jeziku pa otuda i naziv Latinska crkva. Istraživanja u porti i crkvi Sv. Prokopija pokazala su postojanje pet hronoloških horizonata: poznosrednjovekovni, naseljavanje u 14. veku, ostaci nekropole iz 11./12. veka, ranovizantijski horizont iz 6. veka sa ostacima naselja i antički horizont 3/4. veka sa ostacima monumentalnih termi. Otkopane terme, kao jedno od najznačajnijih dostignuća rimske arhitekture bile su deo urbane strukture antičkog Hameuma. Rimske terme su u vreme gonjenja bile mesto okupljanja hrišćana i stradanja pojedinih mučenika zbog čega su kasnije bile pretvarane u crkve. Sama crkva ima tri faze gradnje: iz 9/10. veka potiču naos, dva bočna broda i priprata. Drugoj fazi iz početka XI veka pripada bazilikalni oblik crkve dobijen naknadnim ubacivanjem dva niza stubaca i dva polustupca između apside i zapadnog zida. Treća graditeljska obnova bila je između 1386. i 1395. godine. Crkva je teško stradala 1690. a obnovljena je 1734. godine. Freske potiču iz 18. i 19. veka, ikonostas je iz 1847. godine sa ikonama iz 18, 19. i 20. veka.
Demografija
U naselju Prokuplje živi 21225 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 36,6 godina (35,5 kod muškaraca i 37,7 kod žena). U naselju ima 8686 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,17.
Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine).
