Novi Pazar je grad u Raškom okrugu, na reci Raškoj, u središtu Novopazarskog Polja ili staroga Rasa. Prema popisu iz 2002. u užem gradskom području bilo je 54604 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 51749 stanovnika). Područje opštine Novi Pazar ima 85.996 stanovnika.
Geografija
Novi Pazar se nalazi se na 290 km južno od Beograda, na deonici starog puta koji preko Ibarske magistrale vodi prema Podgorici i Jadranskom moru. Lociran je u zvezdastoj dolini reka Jošanice, Raške, Deževske i Ljudske, na nadmorskoj visini od 496 m. Okružen je visokim planinama Golijom i Rogoznom i Pešterskom visoravni.
Kraj je bogat prirodnim resursima. To je prostrana planinska teritorija, na kojoj se optimalno smenjuju blagi i oštri usponi, rečni useci i doline, visoravni, veliki kompleksi četinarskih šuma, prostrane livade i pašnjaci, a prostor ima izuzetno bogatu floru i faunu, obilje čiste vode, termalnih i mineralnih izvora (Novopazarska i Rajčinovića banja i Slatinski i Deževski kiseljak). Uz prirodne i ljudske resurse, kao i brojne spomenike kulture, Novi Pazar ima velike potencijale za održiv razvoj - proizvodnju zdrave hrane i razvoj svih vidova turizma.
Istorija
Srednjovekovna Srbija
Pored staroga grada Rasa, središta stare srpske države Raške i Nemanjine prestolnice, koji je u doba Vuka Brankovića nazvan Trgovište, Novi Pazar je postao još u doba prve turske najezde kroz ove krajeve. Turci su u obližnjem starom železnom rudniku Gluhavici (Gluha Vas) još 1396. imali svoga kadiju i svoju carinu na teritoriji Vuka Brankovića, dok se susedno staro Trgovište pominje 1451. kao trg srpskoga despota. Turci su pod Muhamedom II uzeli Trgovište od despota Đurađa (1456), a 1459, kada su Turci zauzeli Despotovinu, u Trgovištu se pominje turski subaša, zatim 1461. i turski kadija. Tada je pored staroga Rasa ili Trgovišta već postojao i Novi Pazar, od Turaka nazvan Jeni Bazar (Novo Trgovište), za razliku od staroga Rasa ili Trgovišta, koje je i dalje postojalo, od Turaka zvano Eski Bazar (Staro Trgovište, Stari Pazar), a čije se razvaline sada najčešće zovu Pazarište.
Turska vladavina
Novi Pazar se prvi put pominje 1461, kada su Dubrovčani i u njemu i u Trgovištu imali svoje sudije (consules). Nekoliko godina posle prvoga pomena, 1467. pominju se u Novom Pazaru turski kadija i subaša. Osnivač Novog Pazara bio je jedan od najslavnijih turskih vojskovođa, energičan Gazi-Isa-beg Isaković, koji se između 1440. do 1472. često pominje u ratnim pohodima u zapadne srpske zemlje. Gazi-Isa-beg podigao je pri osnivanju Novog Pazara malu džamiju, koja i sada postoji. Tada je podignuta i džamija Muslihedin-efendije, prvoga mujezina sultana Muhameda II. Turskom osvajaču Gazi-Isa-begu, koji je ovde imao jednu od najvažnijih stanica u ratnim pohodima na Bosnu, nije odgovarao skriven i tesan položaj staroga grada Rasa ili Trgovišta, uvrh Novopazarskog Polja i na sastavu planinskih reka Raške i Sebečeve, te je za svoj novi grad izabrao središnji i najprostraniji deo plodnoga polja u kotlini reke Raške.
Za turska prodiranja po srpskim zemljama Novi Pazar je imao posebnu važnost. Preko njega i područja stare Raške Turci su prodirali i dalje na zapad i severozapad, a kada su, nakon jednoga veka, veliki turski vojni pohodi u zapadne srpske zemlje, padom Bosne (1463), Hercegovine (1482), Crne Gore (1499), završeni, Novi Pazar, mesto dotadašnje vojne važnosti, je kao nekada i stari Ras ili Trgovište, zadobio ponovno veliku važnost kao trgovačko središte na prolazu i raskršću važnih drumova, bosansko-makedonskog, bosansko-carigradskog i dubrovačkog puta, najvažnijih transbalkanskih trgovinskih karavanskih komunikacija starijeg turskog doba.
Novi Pazar je u 16. veku i sve do pred kraj 17. veka bio živa i bogata varoš, najveća i najnaprednija od svih varoši na putu između Dubrovnika i Niša. Bio je i glavni trg stočarskih proizvoda iz celog područja stare Raške, i odande se izvozilo mnogo vune, kože i voska. U početku i sredinom 16. veka bio je čuven kao veliki trg bosanskog sandžaka, sa mnogobrojnim hrišćanskim i turskim dućanima i karavanserajima. Varoš je bila utvrđena, opasana zidovima obima 4,5 milje, a naseljena Turcima, pravoslavnim Srbima, i mnogim kolonistima Dubrovčanima i Mlečanima. U drugoj polovini 16. veka imao je 6.000 kuća, većinom turskih, sa 16 džamija i velikom čaršijom. U varoši je bilo mnogo majstora, koji su od železa iz obližnjih rudnika Gluhavice izrađivali buzdovane i raznu železaru. Mato Gundulić zabeležio je 1672 g. da je to „veliki grad u kraljevstvu Srbije” i da broji dvadesetak hiljada stanovnika. Početkom 17. veka glavna trgovina je bila je u rukama Dubrovčana, koji su ovde imali i svoju crkvu. Pored dubrovačkih kolonista i mnogih Turaka, u to vreme je u Novom Pazaru bilo i dosta pravoslavnih Srba. U razdoblju 16. i 17. veka mitropolit Visarion zvao se raški, novopazarski i starovlaški. U ovo doba još nije bio sasvim opusteo stari grad Ras.
Vrhunac napretka Novi Pazar je dostigao u drugoj polovini 17. veka. 1661. godine u njemu je bilo 50 mahala, 3.000 jednospratnih i dvospratnih kuća, u čaršiji 1.100 dućana, u varoši 23 džamije, 7 crkava, 16 škola i mnogo hanova i česama. Po jednom drugom izveštaju, Novi Pazar je 1689. imao do 12.000 kuća. Tada je bio vrlo čuvena varoš, jedno od najvažnijih trgovačkih središta u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva, sa mnogobrojnim vezama sa okolnim zemljama. Posle tako velikog napretka nastalo je opadanje. Prvi put je doživeo katastrofu 1689-1690, kada su ga Srbi ustanici, za vreme Pikolominijeveg (Piccolomini) ratnog pohoda, zauzeli, a zatim kod povlačenja uništili i popalili.
1706. Novi Pazar je jedva imao 300 kuća. Marin Kabužić je napisao: „ovo mjesto bi nekada glasovita varoš u Levantu, a sada je ništa; gdje bješe dvadeset tisuća kuća, nema više od tri stotine”). Ali Dubrovčani su obnavljali trgovinu u opustošenoj varoši. Novi Pazar je ostao i dalje sedište paše.
Novi Pazar je zatim ponovno stradao 1731, kada je potop odneo 9 mostova i 36 kuća, a bezbroj njiva i livada razorio. Ubrzo je ponovno stradao. U austrijskom ratnom pohodu kroz Tursku, Srbi ustanici su 1737. zauzeli i Novi Pazar, a Turke isterali iz varoši. Onda su kroz njega prošli Srbi, koji su se sa pećkim patrijarhom Arsenijem IV povlačili ispred Turaka. Kako su se Turci tada ponovno bili primakli Novom Pazaru, Srbi su se povukli k Studenici dalje na sever. Turska vojska koja se branila zatim se s isto toliko žestine i ogorčenja, i ljuto svetila. Stara dubrovačka kolonija napustila je mesto, pošto je varoš više puta stradala i zbog turske obesti postajala sve nemirnija, a trgovina i karavanski saobraćaj bili su sve više izloženi nesigurnosti zbog anarhije u Turskoj.
U anarhiji, koja je sve više uzimala maha, Novi Pazar se nije više mogao dići do nekadašnjeg napretka. Pošto je staro Trgovište, verovatno još u 16. veku raseljeno, Novi Pazar se krajem 18. veka zvao i Trgovište, ili kao i danas, i samo Pazar. Onda je krajem 18. veka nastalo za Srbe u Novom Pazaru najteže vrijeme. 1788. novopazarski Turci upali su do manastira Ljubostinje i zapalili ga, a 1790. zapalili su i manastir Studenicu, i u Novi Pazar doveli na zatočenje studeničkog igumana sa trojicom jeromonaha, dok su drugi jeromonasi sa moštima Sv. Prvovenčanog Kralja jedva pobegli preko Beograda u Pančevo. U ovo vreme je, na razdoblju 18. i 19. veka, u tvrđavi na bregu iznad varoši, stolovao novopazarski paša i upravljao je starom Raškom ili Novopazarskim sandžakom. I pored svih turskih zuluma Srbi su se u Novom Pazaru ipak držali. 1807. u varoši je bilo oko 12.000 stanovnika, od ovih Turaka svega oko 5.000, Jevreja oko 100, Roma oko 600, a ostalo su bili Srbi.
Posle ustanka u Šumadiji (1804), Srbi su 1809. zauzeli i Novi Pazar, popalili ga pa se povukli. Onda se mnogo Pazaraca iseljivalo u Šumadiju. Novi Pazar se 1822. računao kao najvažnija trgovačka varoš u Bosni posle Sarajeva. 1838-1839 tu je bilo sedište i engleskog vicekonzula. 1836. je imao oko 7.000 stanovnika, pored Srba pravoslavnih i muslimana, nešto Arnauta, Cincara, Jevreja i Roma. 1857. imao je 12.000 stanovnika, sa 1.500 muslimanskih i 100 pravoslavnih kuća.
Sve do okupacije Bosne (1878) Novi Pazar je važio kao vrata Bosne, posredovao je u saobraćaju između Sarajeva, Soluna i Carigrada, vodio je trgovinu sa Dubrovnikom i Skadrom. Onda su prekinute stare veze s Bosnom, a trgovina Novog Pazara, koji je još 1873. preko Kosovske Mitrovice dobio vezu sa kosovsko-vardarskom željezničkom prugom, okrenula se Solunu. U poslednje tursko vreme je bio sedište mnogih begova, koji su držali okolna sela kao svoje čitluke, a svojom obešću i zulumima činili varoš jednom od najanarhičnijih ondašnje evropske Turske. Pored njih i Turaka erlija (građana), u varoši je bilo i mnogo muhadžira (begunaca) iz Nikšića i Bosne.
Novi Pazar u modernoj Srbiji
Pred oslobođenje je u Novom Pazaru bilo svega dve starije srpske porodice, Komatine i Kulagići; ostali pravoslavni bili su u većini doseljenici od sredine i kraja 19 veka. 1913. imao je 13.433 stanovnika, a posle je, zbog ratnih prilika, broj nešto opao. 1921. godine Novi Pazar imao je 2.492 kuće sa 11.207 stanovnika.
Prema podacima iz 1927. godine u Novopazarskom polju prevlađivali su pravoslavni nad muslimanima Srbima. Tu su dinarski Srbi, južnog narečja, ibarsko-erskog antropološkog tipa. Sela su im ibarskog tipa, sa većim džematima, u kojima su kuće sabijene, te čine varijantu starovlaškog, razbijenog tipa. Stanovništvo je manjim delom starosedelačko, a u većini su doseljenici od Starog Kolašina i Crnogorskih Brda, naročito iz Rovaca i Bjelopavlića. Među muslimanima, kod kojih se održalo nešto više starosedeoca nego kod pravoslavnih Srba, ima mnogo muhadžira (bjegunaca) iz Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Doseljenici su naseljivali Novopazarsko polje mesto starih Rašana, koji su se još od doba turskih najezda, naročito prilikom turskih vojnih pohoda na Bosnu u 15. veku, a zatim za vreme ustanaka i velikih seoba krajem 17. i početkom 18. veka, stalno iseljivali na sever. Sa održanim starosedeocima, i snažnim narodnim elementom dinarskih doseljenika, u novopazarskom polju najdublje su očuvane i najživlje su se razvile stare tradicije.
Demografija
U naselju Novi Pazar živi 37863 punoletna stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 31,7 godina (31,1 kod muškaraca i 32,2 kod žena). U naselju ima 13230 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 4,13.
Ovo naselje je u uglavnom naseljeno Bošnjacima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je porast u broju stanovnika.
Prema zvaničnom popisu iz 2002. godine, opština Novi Pazar ima 85.996, a sam grad 54.604 stanovnika. Etnički sastav stanovništva čine Bošnjaci sa 84,3%, Srbi sa 12,5% i Muslimani po nacionalnosti sa 1,86%. Prema popisu iz 1991. godine etnički sastav su činili Muslimani po nacionalnosti sa 75,4%, te Srbi i Crnogorci sa 22,6%.
Prema podacima Crvenog krsta u Novom Pazaru boravi oko 6.000 izbeglica iz Bosne, Hrvatske, Makedonije i sa Kosmeta.
Privreda
Društvena privreda uglavnom ne radi, za razliku od privatnog sektora koji je veoma razvijen. Tokom poslednjih decenija osnovan je veliki broj privatnih malih i srednjih preduzeća, čiji broj iznosi preko 6.000. Preko 500 privatnih preduzeća se bavi proizvodnjom odeće, obuće i nameštaja, a ostala pretežno uslužnim delatnostima i trgovinom. Značajnu ulogu imaju i transport robe i putnički saobraćaj sa preko 2.650 firmi za prevoz robe i putnika. Novi Pazar je trenutno najveći proizvođač džins odeće u Srbiji.
Infrastruktura
Nedostatak infrastrukture sprečava dalji razvoj. Kao najveći potrošač PTT usluga, posle Beograda, Novi Pazar ima 10.000 nerešenih zahteva za telefonski priključak.[traži se izvor] Postojeća sanitarna deponija je tehnički neispravna i ugrožava sve vodotokove, a smeštena je na udaljenosti od 23 km od grada, na nadmorskoj visini od 1050 m. Zdarvstveni centar prostorno i tehnički ne zadovljava potrebe stanovništva. Gradske osnovne škole rade u tri smene, a veći broj školskih zgrada već duže vreme nije rekonstruisan. Toplovodna mreža nije rekonstruisana ni dograđivana poslednjih 18 godina. Elektroenergetska mreža nije dograđivna ni rekonstruisana poslednjih 20 godina. Do sada, nijedna značajna investicija nije realizovana iz sredstava pomoći, iako je lokalna samouprava predala paket projekata Ministarstvu za ekonomske odnose sa inostranstvom. Druge investicije čekaju bolja vremena i sigurne zakonske okvire.
